Polkowski Józef Tadeusz (1820–1895), malarz, rysownik, ilustrator. Ur. 17 X w Warszawie, był synem Tadeusza, wojskowego. Jako dziecko uczył się rysunku u działającego w Warszawie Włocha P. Benedettiego. Uczęszczał do gimnazjum realnego, a w malarstwie zaczął się kształcić w r. 1840 w pracowni Bonawentury Dąbrowskiego. W r. 1841 przeniósł się do prywatnej szkoły Aleksandra Kokulara, pod którego kierunkiem pracował do śmierci swego mistrza w r. 1846; był też jego pomocnikiem w pracowni i w szkole. W l. 1843 i 1844 uczęszczał także, jako wolno praktykujący, na studia z natury i do gabinetu gipsów warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych. W r. 1847 złożył egzamin państwowy, a w r. 1848 otrzymał posadę nauczyciela rysunków w Powiatowej Szkole Realnej przy ul. Królewskiej w Warszawie, w l. 1855–62 uczył w Instytucie Szlacheckim, od r. 1862 – w II, a następnie w III Gimnazjum Realnym, skąd przeszedł na emeryturę ok. r. 1878. Równolegle uczył w szkołach prywatnych i udzielał prywatnych lekcji.

Po raz pierwszy pokazał P. swe prace olejne na wystawie warszawskiej w r. 1845. Były to obrazy «w guście flamandzkim», chwalone przez krytykę i nabyte przez Komitet wystawy: Wesele żydowskie, Chłop drzemiący, Baba z obwarzankami, Uboga rodzina – scena przy świecy oraz trzy portrety. W r. 1851 w pracowni P-ego znajdowały się obrazy: Żyd nad Talmudem, Piwniczy z hajdukiem, Kochanowski z Urszulką i Św. Franciszek. W r. 1858 na Wystawie Krajowej pokazał Familię szewską i Scenę w miasteczku. Józef Kenig pisał w „Gazecie Warszawskiej”, iż artysta «nie poetyzuje natury»; «pomimo usterków rysunkowych» maluje sceny przemawiające do widza swą prawdą. W Tow. Zachęty Sztuk Pięknych wystawiał P. prace olejne kilkakrotnie: w r. 1875 – Wnętrze chaty (obecnie w Muz. Świętokrzyskim w Kielcach – jako depozyt Muz. Narod. w Warszawie), w r. 1876 – Kłótnię w karczmie, w r. 1879 – Po jarmarku, w r. 1880 – Stręczenie furmanki, Kuźnię wiejską, Obiad wyrobnika. P. malował też portrety, jak wykończony w r. 1867 portret pastora Leopolda Otto. Wykonywał również wizerunki świętych do kościołów; m. in. namalował w r. 1892 obrazy do ołtarza św. Józefa w Bedlnie koło Opoczna. W malarstwie rodzajowym nawiązywał P. do tradycji Jana Feliksa Piwarskiego; obrazy – często o tematyce wiejskiej – mają przemyślaną kompozycję, rysunek poprawny i silnie akcentowany światłocień. P. był artystą bardzo pracowitym; w własnoręcznym życiorysie pisze, iż liczba jego prac «rozrzuconych po kościołach i domach prywatnych dochodzi do paruset».

Jako ilustrator związał się P. w r. 1859 na kilka lat z „Tygodnikiem Illustrowanym”; wykonywał rysunki na drzewie, przeważnie portrety postaci historycznych (wg dawnych rycin i wizerunków) i osobistości współczesnych, widoki miast i kościołów, niekiedy – sceny rodzajowe. Winieta tytułowa „Tygodnika lllustrowanego” z r. 1862 była jego kompozycji. W l. 1861 i 1862 rysował P. również dla „Przyjaciela Dzieci”, wykonał «nowe nadgłówki» dla „Kalendarza Astronomiczno-Gospodarskiego» na r. 1864, ilustrował „Kalendarz Polski Jana Jaworskiego” na r. 1865 i 1866 i współpracował sporadycznie z „Opiekunem Domowym”, „Kółkiem Domowym”, a także z pismem „Postęp” wydawanym w Wiedniu w l. 1859–63. Portrety królów polskich w wydawnictwie Lucjana Siemieńskiego „Wieczory w Ojcowie” (W. 1858), litografowane przez Maksymiliana Fajansa, są jego rysunku. W r. 1851 P. wziął udział w Delegacji Rady Administracyjnej «do opisu zabytków starożytności i dzieł sztuki» znajdujących się na terenie Królestwa Polskiego, a działającej pod przewodnictwem Kazimierza Stronczyńskiego. W atlasach stanowiących część ilustracyjną sprawozdania tej delegacji (tzw. Albumy Stronczyńskiego – w zbiorach Gabinetu Rycin B. Uniw. Warsz.) jest m. in. ponad trzydzieści rysunków P-ego (przeważnie z okolic Płocka), wykonanych piórem i akwarelą, przedstawiających kościoły, kaplice, fragmenty miast, nagrobki, pomniki, portale itp. W marcu 1895 czterech malarzy zostało uczczonych uroczystością jubileuszową w Salonie Artystycznym w Warszawie, Należał do nich P., który z powodu choroby nie mógł wziąć w jubileuszu udziału. Zmarł kilka miesięcy później, 31 VIII 1895.

Żoną P-ego była Lucyna Florentyna Anna, córka Aleksandra Kokulara (zob.); miał z nią pięcioro dzieci: Marię (ur. 1852), Józefa (ur. 1854), Tadeusza (ur. 1855), Stanisława (ur. 1859) Mariana (ur. w 1863).

Prace P-ego wystawiane były wielokrotnie również po jego śmierci; m. in. w r. 1898 na Wystawie Retrospektywnej w Warszawie, w r. 1902 – pośród zbiorów Mathiasa Bersohna, w r. 1918 – na wystawie szkiców ze zbiorów Dominika Witke-Jeżewskiego. Na wystawie widoków architektonicznych w malarstwie polskim w Muzeum Narodowym w Warszawie w r. 1964 pokazano Kościół farny w Warce nad Pilicą i Widok bramy warownej w Rypinie; szkice te pochodzą z albumu P-ego z l. 1847–55 (własność Muz. Narod. w W.), zawierającego rysunki i akwarele przedstawiające fragmenty zabytków, a także sceny historyczne i z życia ludu. Muzeum Narodowe w Warszawie posiada również kilka akwarelowych scen rodzajowych oraz – w albumie ze zbiorów Dominika Witke-Jeżewskiego – ponad 60 szkiców rysunkowych i akwarelowych P-ego (studia typów wiejskich i miejskich, sceny z życia wsi). W tamtejszych zbiorach są też – poza autoportretem – prace olejne: Nędza w chacie wiejskiej i Portret starej kobiety w czepku.

Autoportret (olej. 1880) w Muz. Narod. w W. (ze zbiorów Tow. Zachęty Sztuk Pięknych); – Grajewski, Bibliografia ilustracji; Pol. Bibliogr. Sztuki I cz. 2; Enc. Org. (portret); Słown. Pracowników Książki Pol.; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; [Husarski W.], 150 lat malarstwa pol. Katalog, s. 38; Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Cz. 2 Miejscowości różne, Oprac. Teresa Sulerzyska, W. 1969; Katalog tymczasowy zbiorów Tow. Zachęty Sztuk Pięknych, W. 1901 S. 5, Wyd. n.: 1904 s. 13, 21, 1938 s. 9, 15; Katalog wystawy zbioru obrazów Feliksa Gebethnera, W. 1881; Katalog zbioru rysunków, szkiców i akwarel artystów malarzy polskich… Mathiasa Bersohna, W. 1902 poz. 68, 137, 182, 184; Krótkie wzmianki o nieżyjących malarzach polskich na Wystawie Retrospektywnej…, W. 1898 s. 58 poz. 276 (mylne daty ur. i zgonu); Modrzejewska B., Oborny A., Zbiory malarstwa polskiego. Katalog Muz. Świętokrzyskiego w Kielcach, W. 1971 s. 53; [Piątkowski H.], Katalog zbiorów Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, W. 1925 s. 73, poz. 116, 239 (mylny rok ur.); Sztuka warsz. Katalog; Widoki architektoniczne w malarstwie polskim 1780–1880. Katalog Muz. Narod. w W., W. 1964; Wiercińska J., Katalog prac TZSP; – Banach A., Polska książka ilustrowana 1800–1900, W. 1959; Batowski Z., Zbiór graficzny w Uniwersytecie Warszawskim, W. 1928; Cicha D., Gabinet J. I. Kraszewskiego, P. 1974; Gerson W., Pamięci profesorów i kolegów b. Szkoły Sztuk Pięknych… z r. 1847, W. 1897 s. 22, 29; Jaworska J., Widoki Mazowsza, „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 12: 1968; Kozakiewicz S., Warszawskie wystawy sztuk pięknych w latach 1819–1845, W. 1952; Walicki M., Sprawa inwentaryzacji zabytków w dobie Królestwa Polskiego, W. 1931; Wiśniewski J., Dekanat opoczyński, Radom 1913 s. 4; – „Gaz. Warsz.” 1851 nr 132 (J. Kenig); „Kraj” (Pet.) 1895 nr 34 s. 20, nr 36 s. 19; „Kur. Warsz.” 1867 nr 55, 1895 nr 240, nr 241; „Roczn. Urzędowy Król. Pol.”, W. 1850–66; „Tyg. Illustr.” 1895 nr 5 s. 84 (podob.), 1898 nr 30 s. 578 (W. Gerson), 1909 nr 50 s. 1051, 1052, 1055, 1938 nr 39 s. 757; „Wędrowiec” 1895 nr 30 s. 719; „Ziemia” 1912 s. 254; – Arch. PAN: III – 2. Zespół Z. Batowskiego, teka q-2, q-4, q-10; B. Publ. m. st. Warszawy: rkp. 892, Arch. „Przeglądu Tygodniowego”, zbiór życiorysów dla kalendarza „Ruch” (życiorys własny); IS PAN: Materiały do Słownika Artystów Polskich.

Elżbieta Szczawińska